विज्ञान आणि तंत्रज्ञान भाग – 1 बोर्ड प्रश्नपत्रिका
विज्ञान आणि तंत्रज्ञान भाग – 1 बोर्ड प्रश्नपत्रिका 2022
1. अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्यायाचा क्रमांक लिहा :
i) सोने विलेपित दागिने हे ……………………. चे एक उदाहरण आहे.
अ) विद्युत विलेपन
ब) संमिश्रीकरण
क) धनाग्रीकरण
ड) जस्त विलेपन
उत्तर :
सोने विलेपित दागिने हे विद्युत विलेपन चे एक उदाहरण आहे.
ii) उपग्रह प्रक्षेपकाचे कार्य …………………. च्या नियमावर आधारित आहे.
अ) न्यूटनचा गतिविषयक पहिला नियम
ब) न्यूटनचा गतिविषयक दुसरा नियम
क) न्यूटनचा गतिविषयक तिसरा नियम
ड) न्यूटनचा वैश्विक गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत
उत्तर :
उपग्रह प्रक्षेपकाचे कार्य न्यूटनचा गतिविषयक तिसरा नियम च्या नियमावर आधारित आहे.
iii) L.P.G. मध्ये ………………. हा एक ज्वलनशील घटक असतो.
अ) इथेन
ब) प्रोपेन
क) मिथेन
ड) इथिन
उत्तर :
L.P.G. मध्ये प्रोपेन हा एक ज्वलनशील घटक असतो.
iv) बहिर्गोल भिंगाचे नाभीय अंतर 25 सेंमी आहे, तर भिंगाची शक्ती ………………. आहे.
अ) 4.0 D
ब) 0.25 D
क) -4.0 D
ड) -0.4 D
उत्तर :
बहिर्गोल भिंगाचे नाभीय अंतर 25 सेंमी आहे, तर भिंगाची शक्ती 4.0 D आहे.
v) शुभ्र प्रकाश लोलकावर पडला असता ………………. रंग सर्वात कमी वळतो.
अ) लाल
ब) पिवळा
क) जांभळा
ड) निळा
उत्तर :
शुभ्र प्रकाश लोलकावर पडला असता लाल रंग सर्वात कमी वळतो.
ब) खालील प्रश्न सोडवा :
i) वेगळा घटक ओळखा :
INSAT, GSAT, IRS, PSLV
उत्तर :
PSLV
ii) सहसंबंध ओळखा :
गण 1 : अल्कली धातू :: ……………. : हॅलोजन
उत्तर :
गण 1 : अल्कली धातू :: गण 17 : हॅलोजन
iii) योग्य जोडी जुळवा :
|
स्तंभ ‘अ’
|
स्तंभ ‘ब’
|
|
पाण्याचा अपवर्तनांक
|
अ) 1.31
ब) 1.36
क) 1.33
|
उत्तर :
|
स्तंभ ‘अ’
|
स्तंभ ‘ब’
|
|
पाण्याचा अपवर्तनांक
|
क) 1.33
|
iv) चूक की बरोबर ते लिहा :
विद्युत मोटार यांत्रिक ऊर्जेचे रूपांतर विद्युत ऊर्जेत करते.
उत्तर :
चूक
v) दिलेल्या रचनासूत्रासाठी IUPAC नाव लिहा :
उत्तर :
प्रोपेन-2-ओल
2. अ) शास्त्रीय कारणे लिहा (कोणतीही दोन)
i) गणामध्ये वरून खाली जाताना अणुत्रिज्या वाढत जाते.
उत्तर :
i) अणूच्या त्रिज्येवरून अणूचा आकार ठरवला जातो.
ii) गणात वरून खाली जाताना नव्या कवचाची भर पडून अणुकेंद्रक व संयुजा इलेक्ट्रॉन यांच्यातील अंतर वाढते. त्यामुळे परिणामी केंद्रकीय प्रभार कमी होऊन संयुजा इलेक्ट्रॉनवरील आकर्षणबल कमी होते, म्हणून गणामध्ये वरून खाली जाताना अणुत्रिज्या वाढत जाते व आकारमानही वाढते.
ii) घड्याळ दुरुस्तीमध्ये साधी सूक्ष्मदर्शी वापरतात.
उत्तर :
i) साध्या सूक्ष्मदर्शीच्या अथवा विशालक भिंगाच्या (बहिर्गोल भिंगाच्या) नाभीय अंतराच्या आत वस्तू ठेवली असता तिची सुलट व मोठी प्रतिमा भिंगाच्या त्याच बाजूस दिसते.
ii) वस्तूच्या विशालकापासूनच्या अंतराचे अनुयोजन करून ही मोठी प्रतिमा सुस्पष्ट दृष्टीच्या लघुतम अंतरावर मिळवता येते. त्यामुळे डोळ्यावर ताण न पडता घड्याळाचे सूक्ष्म भाग सुलट व मोठे दिसण्यासाठी घड्याळे दुरुस्त करताना घड्याळजी साधी सूक्ष्मदर्शी अथवा विशालक (बहिर्गोल भिंग) वापरतात.
iii) खाद्यतेल दीर्घकाळ साठवण्यासाठी हवाबंद डबा वापरणे योग्य ठरते.
उत्तर :
i) जर खाद्यतेल दीर्घकाळ ठेवले तर त्याचे ऑक्सिडीकरण होते व त्यास खवटपणा येतो. त्याची चव व वास बदलतो.
ii) हा खवटपणा टाळण्यासाठी ऑक्सिडीकरण विरोधकाचा (Antioxident) वापर करतात किंवा दीर्घकाळासाठी खादयतेल हवाबंद डब्यात साठवले तर योग्य ठरते, कारण त्याचे ऑक्सिडीकरण होत नाही.
ब) खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही तीन) :
i) जर एका ग्रहावर एक वस्तू 5m वरून खाली येण्यास 5 सेकंद घेत असेल तर त्या ग्रहावरील गुरुत्वत्वरण किती ?
उत्तर :
ii) होपच्या उपकरणाची नामनिर्देशित आकृती काढा.
उत्तर :
iii) प्रकाशाच्या अपवर्तनाचे नियम लिहा.
उत्तर :
प्रकाशाच्या अपवर्तनाचे नियम :
i) आपाती किरण व अपवर्तित किरण आपात बिंदूपाशी असलेल्या स्तंभिकेच्या सद्ध बाजूस असतात व ते तीनही म्हणजे आपाती किरण, अपवर्तित किरण व स्तंभिका काच प्रतलात असतात.
ii) दिलेल्या माध्यमांच्या जोडीकरिता sin i/sin r हे गुणोत्तर स्थिर असते. येथे i हा आपाती कोन असून, r हा अपवर्ती कोन आहे.
iv) खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
a) अँल्युमिनिअमच्या मुख्य धातुकाचे नाव लिहा.
उत्तर :
बॉक्साईड
b) अँल्युमिनिअम धातुकातील मृदा अशुद्धी लिहा.
उत्तर :
सिलिका, आयर्न ऑक्साइड
v) खालील दिलेल्या फ्लेमिंगच्या डाव्या हाताच्या नियमाच्या आकृतीचे निरीक्षण करून ‘अ’ आणि ‘ब’ या ठिकाणी योग्य नामनिर्देशन करा :
3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही पाच) :
i) मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीत त्रुटी लिहा.
उत्तर :
i) मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीत कोबाल्ट (Co) व निकेल (Ni) या मूलद्रव्यांचे पूर्णाकी अणुवस्तुमान समान असल्याने त्यांच्या क्रमाबद्दल संदिग्धता होती.
ii) मेंडेलीव्हने आवर्तसारणीत मांडल्यानंतर खूप काळाने सम स्थानिकांचा शोध लागला समस्थानिकांचे रासायनिक गुणधर्म समान, तर भिन्न अणुवस्तुमाने असल्यामुळे मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीत त्यांना कशा प्रकारे स्थान द्यावयाचे हे एक मोठे आव्हान होते.
iii) मूलद्रव्यांच्या अणुवस्तुमानांमधील वाढ नियमित दराने होताना दिसत नाही त्यामुळे दोन जड मूलद्रव्यांमध्ये किती मूलद्रव्यांना शोध लागेल याचे भाकीत करणे मेंडेलीव्हच्या आवर्ती नियमानुसार शक्य नव्हते.
iv) हायड्रोजनचे स्थान : हायड्रोजनची जागा अल्क धातूंच्या गणात (गण I) की हॅलोजनांच्या गणात (गण VIII) हे निश्चित ठरवता आले नाही.
ii) दिलेल्या आकृतीशी संबंधित नियम लिहा :
उत्तर :
केप्लरचा पहिला नियम :
ग्रहाची कक्षा ही लंबवर्तुळाकार असून, सूर्य त्या कक्षेच्या एका नाभीवर असतो.
केप्लरचा दुसरा नियम :
ग्रहाला सूर्याशी जोडणारी सरळ रेषा, ही समान कालावधीत समान क्षेत्रफळ व्यापन करते.
केप्लरचा तिसरा नियम :
सूर्याची परिक्रमा करणाऱ्या ग्रहाच्या आवर्तकालाचा वर्गहा ग्रहाच्या सूर्यापासूनच्या सरासरी अंतराच्या घनाला समानुपाती असतो.
iii) खालील रासायनिक अभिक्रियाचे प्रकार ओळखा :
अ) CuSO4 + Fe → FeSO4 + Cu
उत्तर :
विस्थापन अभिक्रिया
ब) 2Mg + O2 → 2MgO
उत्तर :
संयोग अभिक्रिया
क) 2KClO3 → 2KCl + 3O2↑
अपघटन अभिक्रिया
iv)
v) खालील उताऱ्याचे वाचन करा व विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
उष्ण व थंड वस्तूंमध्ये उष्णतेची देवाणघेवाण झाल्यास उष्ण वस्तूचे तापमान कमी होत जाते व थंड वस्तूचे तापमान वाढत जाते. जोपर्यत दोन्ही वस्तूंचे तापमान सारखे होत नाही, जोपर्यंत तापमानातील हा बदल होत राहतो. या क्रियेत गरम वस्तू उष्णता गमावते तर थंड वस्तू उष्णता ग्रहण करते. दोन्ही वस्तू फक्त एकमेकांमध्ये ऊर्जेची देवाणघेवाण करू शकतात. अशा स्थितीत असल्यास म्हणजेच जर दोन्ही वस्तूंची प्रणाली वातावरणापासून वेगळी केल्यास प्रणालीमधून उष्णता आतही येणार नाही किंवा बाहेरही जाणार नाही.
अ) उष्णतेचे स्थानांतरण कोठून कोठे होते.
उत्तर :
उष्ण वस्तूकडून थंड वस्तूकडे उष्णता स्थानांतरण होते.
ब) अशा स्थितीत आपल्याला उष्णतेच्या कोणत्या तत्वाचा बोध होतो ?
उत्तर :
उष्णता विनिमयाच्या तत्वाचा बोध होतो.
क) ते तत्व थोडक्यात कसे सांगता येईल ?
उत्तर :
उष्ण वस्तूने गमावलेली उष्णता = थंड वस्तूने ग्रहण केलेली उष्णता.
vi) बहिर्गोल भिंगासाठी पुढील तक्ता पूर्ण करा :
|
अ.क्र.
|
वस्तूचे स्थान
|
प्रतिमेचे स्थान
|
प्रतिमेचे स्वरूप
|
|
1.
|
2F1 च्या पलीकडे
|
………………..
|
………………….
|
|
2.
|
………………….
|
अनंत अंतरावर
|
………………….
|
|
3.
|
…………………
|
…………………
|
वास्तव, उलट व वस्तूपेक्षा मोठी
|
उत्तर :
|
अ.क्र.
|
वस्तूचे स्थान
|
प्रतिमेचे स्थान
|
प्रतिमेचे स्वरूप
|
|
1.
|
2F1 च्या पलीकडे
|
F2 आणि 2F2 या दरम्यान
|
वास्तव व उलट
|
|
2.
|
नाभी F1 वर
|
अनंत अंतरावर
|
वास्तव व उलट
|
|
3.
|
F1 आणि 2F1 यांच्या दरम्यान
|
2F1 च्या पलीकडे
|
वास्तव, उलट व वस्तूपेक्षा मोठी
|
vii) खालील संज्ञा स्पष्ट करा :
अ) धातुविज्ञान
उत्तर :
धातुकांपासून धातूंचे शुद्ध रूपात निष्कर्षण करणे व त्यानंतर शुद्धीकरणाच्या वेगवेगळ्या पद्धती वापरुन जास्तीत जास्त शुद्ध करतात, या प्रक्रियेला धातुविज्ञान म्हणतात.
ब) धातुके
उत्तर :
ज्या खनिजांपासून सोयीस्कर आणि फायदेशीररीत्या धातू वेगळा करता येतो, त्यांना धातुके म्हणतात.
क) मृदा अशुद्धी
उत्तर :
धातुकांमध्ये धातूंच्या संयुगांबरोबर माती, वाळू, खडकीय पदार्थ वगैरे अशुद्धी असतात. या अशुद्धीला मृदा अशुद्धी म्हणतात.
viii) अवकाश मोहिमांचे महत्त्व सांगा.
उत्तर :
i) अवकाश मोहिमामुळेच आता क्षणार्धात जागतिक संपर्क साधून माहितीची देवाणघेवाण करता येते.
ii) युद्धात शत्रुसैन्याचा सुगावा, काही नैसर्गिक आपत्तींची पूर्वसूचना, आपत्ती व्यवस्थापन, खनिज साठ्यांचा शोध, व्यापार पर्यटन वाहतूक सेवांची सुलभता, जगाचे वैश्विक खेड्यात रूपांतर इत्यादी असंख्य फायदे मानवाच्या अवकाश मोहिमांमुळे लाभले आहेत.
iii) अवकाश मोहिमांमुळे सूर्यमंडल, त्यापलीकडील विश्व यांची अधिक माहिती/ज्ञान मिळण्याबरोबरच, पृथ्वीवरील मानवी जीवनातही खूप बदल झाले.
4. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही एक) :
i) खालील आकृतीचे निरीक्षण करून विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा :
अ) वरील आकृतीत दर्शविलेले यंत्र ओळखा.
उत्तर :
आकृतीत विद्युत जनित्र हे यंत्र आहे.
ब) या यंत्राचे कार्य कोणत्या तत्वावर आधारित आहे ?
उत्तर :
हे यंत्र विद्युतचुंबकीय प्रवर्तन या तत्त्वावर कार्य करते. कुंतलातील विद्युतधारेमध्ये बदल केल्यास कुंडलास विद्युतधारानिर्माण होते.
क) या यंत्राचे कार्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
1) फ्लेमिंगच्या उजव्या हाताच्या नियमाप्रमाणे AB व CD या शाखांमध्ये प्रवर्तनाने विद्युतधारा निर्माण होते ती A→B→C→D या दिशेने जाते.
2) पुढील परिपथात विद्युतधारा B2 → B1 अशी गॅल्व्हाॅनोमीटर मधून जाते.
3) अर्ध्या परिवलनानंतर AB ही शाखा CD च्या जागी व CD ही शाखा AB च्या जागी येते. त्यामुळे प्रवर्तित विद्युतधारा D→C→B→A या दिशेने जाते.
4) बाहेरील परिपथात विद्युतधारा B1 → B2 अशी म्हणजेच आधीच्या अर्धपरिवलनाच्या उलट दिशेने वाहते. प्रत्येक अर्धपरिवलनानंतर हे घडते व प्रत्यावर्ती निर्माण होते.
ड) या यंत्राचा उपयोग लिहा.
उत्तर :
या यंत्राचा उपयोग यांत्रिक ऊर्जेच्या मदतीने विद्युत निर्मिती करण्यासाठी केला जातो.
ii) अ) दिलेल्या रचना सूत्रावरून संपृक्त व असंपृक्त हायड्रोकार्बन ओळखा :
1)
उत्तर :
संपृक्त
2)
उत्तर :
असंपृक्त
ब) वरील 1) व 2) या रचनासूत्रांसाठी इलेक्ट्रॉन-ठिपका सरंचना रेखाटा.
1)
2)
क) समजातीय श्रेणी म्हणजे काय ?
उत्तर :
उत्तर :
कार्बनी संयुगामध्ये कार्बन शृंखलेची लांबी वेगवेगळी असली तरी त्यांच्यातील क्रियात्मक गट एकच असल्याने त्यांच्या रासायनिक गुणधर्मामध्ये खूप साधर्म्य असते. क्रमाक्रमाने वाढत जाणारी लांबी असणाऱ्या शृंखलांवर विशिष्ट हायड्रोजनच्या जागी समान क्रियात्मक गट जोडल्यामुळे संयुगांची जी श्रेणी तयार होते, अशा श्रेणीला समजातीय श्रेणी म्हणतात.
