निवडणूक प्रक्रिया स्वाध्याय

by

निवडणूक प्रक्रिया स्वाध्याय 

निवडणूक प्रक्रिया स्वाध्याय इयत्ता दहावी 

१. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा. 

1. निवडणूक आयुक्तांची नेमणूक ………….. करतात.

उत्तर : निवडणूक आयुक्तांची नेमणूक राष्ट्रपती करतात.

2. स्वतंत्र भारतातील पहिले मुख्य निवडणूक आयुक्त म्हणून …………… यांची नेमणूक झाली.

उत्तर : स्वतंत्र भारतातील पहिले मुख्य निवडणूक आयुक्त म्हणून सुकुमार सेन यांची नेमणूक झाली.

3. मतदारसंघ निर्माण करण्याचे काम निवडणूक आयोगाची ……………. समिती करते.

उत्तर : मतदारसंघ निर्माण करण्याचे काम निवडणूक आयोगाची परिसीमन समिती करते.

२. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते सकारण स्पष्ट करा. 

1. निवडणूक आयोग निवडणुकीदरम्यान आचारसंहिता लागू करतो. 

उत्तर :

हे विधान बरोबर आहे, कारण –

i) त्यामुळे निवडणुका खुल्या वातावरणात व निष्पक्ष पद्धतीने घेता येतात..

ii) निवडणुकीच्या काळात गैरप्रकारांना आळा घालता येतो.

iii) धाकदपटशा, दहशत यांपासून सामान्य मतदाराला दिलासा मिळून तो मुक्तपणे मतदान करू शकतो. म्हणून निवडणूक आयोग निवडणुकीदरम्यान आचारसंहिता लागू करतो.

2. विशिष्ट प्रसंगी निवडणूक आयोग एखादया मतदारसंघात पुन्हा निवडणुका घेतात. 

उत्तर :

हे विधान बरोबर आहे कारण –

i) काही वेळा विधानसभेचा किंवा लोकसभेचा एखादा सदस्य आपल्या प्रतिनिधित्वाचा राजीनामा देतो.

ii) एखाद्या प्रतिनिधीचे अकस्मात निधन होते.

iii) निर्वाचित सदस्याने पक्षांतर केले, तर पक्षांतरबंदी कायदयाप्रमाणे त्याचे सदस्यत्व रद्द होते. अशा वेळी त्या मतदारसंघाची कामे कोण करणार हा प्रश्न निर्माण होतो; म्हणून निवडणूक आयोग त्या जागेसाठी पोटनिवडणूक घेतो.

3. एखादया घटकराज्यात केव्हा व किती टप्प्यांत निवडणुका घ्यायच्या हे राज्यसरकार ठरवते. 

उत्तर :

हे विधान चूक आहे; कारण –

i) निवडणुकीचे संपूर्ण संचालन करण्याची जबाबदारी निवडणूक आयोगाची असते.

ii) राज्यसरकारवर ही जबाबदारी टाकल्यास सरकार पक्षपाती धोरण अवलंबेल.

iii) म्हणूनच संविधानाने ही जबाबदारी पार पाडण्यासाठी स्वतंत्र निवडणूक आयोगाची स्थापना केलेली आहे; त्यामुळे एखादया घटकराज्यात केव्हा व किती टप्प्यांत निवडणुका घ्यायच्या हे निवडणूक आयोग ठरवते.

३. संकल्पना स्पष्ट करा. 

1. मतदारसंघाची पुनर्रचना

उत्तर :

i) विधानसभा आणि लोकसभा यांच्या निवडणुकांसाठी मतदारसंघ निर्माण करण्याचे काम निवडणूक आयोगाचे असते.

ii) निवडणूक आयोगाने सुरुवातीच्या काळात हे मतदारसंघ निश्चित केले. परंतु काळाच्या ओघात उद्योग व्यवसायांच्या निमित्ताने मोठ्या प्रमाणात स्थलांतर झाले आहे.

iii) खेड्यांतून शहरांकडे हे स्थलांतर झाल्याने एखादया मतदारसंघातील मतदारांची संख्या घटते, तर अन्य काही ठिकाणी ती प्रचंड वाढते. यामुळे मतदारसंघ संतुलित राहत नाहीत. म्हणून मतदारसंघांची पुनर्रचना करावी लागते.

iv) हे मतदारसंघ निर्माण करण्याचे वा त्यांची पुनर्रचना करण्याचे काम निवडणूक आयोगाची परिसीमन समिती करते.

2. मध्यावधी निवडणुका

उत्तर :

i) विशिष्ट परिस्थितीत निश्चित कालावधीच्या (पाच वर्षे) आधीच लोकसभेच्या किंवा विधानसभेच्या निवडणुका घ्याव्या लागतात.अशा निवडणुकांना ‘मध्यावधी निवडणुका’ असे म्हणतात.

ii) बहुमताने अधिकारावर आलेले सरकार मुदतीआधीच पक्षफुटीमुळे अल्पमतात येऊ शकते.

iii) काही वेळा एका पक्षाला बहुमत मिळाले नसल्यास दोन किंवा अनेक पक्षांची आघाडी करून सरकार स्थापन केले जाते. परंतु मुदतीआधीच आघाडीत फूट पडून सरकार अल्पमतात येते.

iv) अल्पमतात आलेल्या सरकारला राजीनामा दयावा लागतो. अशा वेळी पर्यायी सरकार स्थापन करण्याची शक्यता नसल्यास लोकसभा वा विधानसभा मुदतपूर्व बरखास्त करावी लागते. अशा परिस्थितीत निवडणूक आयोगाला मध्यावधी निवडणुका घ्याव्या लागतात.

४. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा. 

उत्तर :

५. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा. 

1. निवडणूक आयोगाची कार्ये स्पष्ट करा. 

उत्तर :

निवडणूक आयोग पुढील कार्ये करतो –

i) मतदार यादया तयार करण्याचे व त्या अद्ययावत करण्याचे काम करणे.

ii) निवडणुकांचे वेळापत्रक आणि निवडणुकीची प्रक्रिया यांचे नियोजन करणे.

iii) उमेदवारांच्या अर्जांची छाननी करणे.

iv) निवडणुका घेणे व त्यासंबंधीची सर्व कामे करणे.

v) राजकीय पक्षांना मान्यता देणे वा मान्यता रद्द करणे.

vi) निवडणुकीसंबंधातील सर्व वाद वा तक्रारींचे निवारण करणे.

2. निवडणूक आयुक्त पदाविषयी अधिक माहिती लिहा. 

उत्तर :

i) भारतीय निवडणूक आयोग या यंत्रणेत एक मुख्य निवडणूक आयुक्त व अन्य दोन निवडणूक आयुक्त असतात. तिघांनाही समान अधिकार असतात.

ii) या आयुक्तांची निवड राष्ट्रपतींकडून होते. प्रशासकीय सेवेतील अनुभवी व्यक्तींची या पदासाठी निवड केली जाते.

iii) संसदेच्या आणि विधिमंडळाच्या प्रतिनिधींच्या निवडणुका निष्पक्ष आणि खुल्या वातावरणात घेण्याची जबाबदारी मुख्य निवडणूक आयुक्ताची असते.

iv) निवडणूक आयोगाचे स्वातंत्र्य जपण्यासाठी आयुक्तांना सहजासहजी वा राजकीय कारणासाठी पदभ्रष्ट करण्याचा अधिकार संविधानाने कोणालाही दिलेला नाही.

3. निवडणूक आचारसंहिता म्हणजे काय हे स्पष्ट करा. 

उत्तर :

i) निवडणुका जाहीर झाल्यापासून निर्णय घोषित होईपर्यंत सरकार, राजकीय पक्ष उमेदवार व मतदार यांनी कोणत्या नियमांचे पालन करावे व कोणते वर्तन करू नये, यासंबंधीची जी नियमावली निवडणूक आयोगाकडून जाहीर केली जाते, त्या आचारनियमावलीस ‘निवडणूक आचारसंहिता’ असे म्हणतात.

ii) निवडणुकीच्या काळात गैरप्रकार होऊ नयेत म्हणून आचारसंहिता घोषित केली जाते. त्यामुळे निवडणुका खुल्या वातावरणात व निष्पक्ष पद्धतीने घेता येतात.

भारतीय कलांचा इतिहास स्वाध्याय

by

भारतीय कलांचा इतिहास स्वाध्याय

भारतीय कलांचा इतिहास स्वाध्याय इयत्ता दहावी

१. अ ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा. 

1. चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा ……………. मध्ये समावेश होतो.

उत्तर : चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा दृक्कला मध्ये समावेश होतो.

2. मथुरा शिल्पशैली …………. काळात उदयाला आली.

उत्तर : मथुरा शिल्पशैली कुशाण काळात उदयाला आली.

ब ) पुढीलपैकी चुकीची जोडी दुरुस्त करून पुन्हा लिहा. 

1. कुतुबमिनार  –  मेहरौली

2. गोलघुमट  –  विजापूर

3. छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस  –  दिल्ली

4. ताजमहल  –  आग्रा

उत्तर :

चुकीची जोडी : छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस  –  दिल्ली

दुरुस्त जोडी : छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस  –  मुंबई

२. टिपा लिहा. 

1. कला 

उत्तर :

i) आपल्याला आलेले अनुभव आणि त्यातून मिळालेले ज्ञान दुसऱ्यांना सांगावेसे वाटते. आपल्या मनातील भावभावना व्यक्त कराव्यात ही माणसाची सहजप्रवृत्ती असते. या सहजप्रवृत्तीतून जेव्हा एखादी सौंदर्यपूर्ण निर्मिती केली जाते, तेव्हा तिला ‘कला’ असे म्हणतात.

ii) ‘कला’ ही विविध घटकांची अनुभूती देणारी मांडणी असते.

iii) ही मांडणी शिल्प, गायन, चित्र, नृत्य वा वादन अशा विविध रूपांत आविष्कृतहोते.

iv) कलानिर्मितीच्या मुळाशी कल्पकता, संवेदनशीलता, कौशल्य इत्यादी महत्त्वाचे घटक असतात.

2. हेमाडपती शैली

उत्तर :

i) महाराष्ट्रातील बाराव्या-तेराव्या शतकातील मंदिरांना ‘हेमाडपंती मंदिरे’ असे म्हणतात.

ii) हेमाडपंती मंदिराच्या बाह्य भिंती बऱ्याचदा तारकाकृती असतात. तारकाकृती मंदिराच्या बांधणीत मंदिराची बाह्य भिंती अनेक कोनांमध्ये विभागली जाते. त्यामुळे त्या भिंती आणि त्यावरील शिल्पे यांच्यावर छाया प्रकाशाचा सुंदर परिणाम पाहण्यास मिळतो.

iii) हेमाडपंती मंदिरांचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये म्हणजे दगड सांधण्यासाठी चुना वापरलेला नसतोदगडांमध्ये एकमेकांत घट्ट बसतील अशा कातलेल्या खोबणी आणि कुसू यांच्या आधाराने भिंत उभारली जाते. या प्रकारच्या शैलीला हेमाडपंती शैली असे म्हणतात.

3. मराठा चित्रशैली 

उत्तर :

इसवी सनाच्या सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठा चित्रशैली विकसित होण्यास सुरुवात झाली.

i) सचित्र हस्तलिखित पोथ्या, पोथ्यांच्या खाली आणि वर ठेवण्यात येणाऱ्या लाकडी फळ्यांवरील चित्रे, काचचित्रे आणि भित्तिचित्रे या विविध स्वरूपांत मराठा चित्रशैलीचा आविष्कार आढळतो.

ii) या शैलीतील चित्रे रंगीत असून ती भित्तिचित्रे आणि हस्तलिखितांमधील लघुचित्रे यांच्या स्वरूपांतील आहेत.

iii) वाड्यांचे दर्शनी भाग, दिवाणखाने, मंदिरांचे मंडप, शिखरे व छत यांवर मराठा चित्रशैलीतील भित्तिचित्रे पाहण्यास मिळतात.

iv) या चित्रशैलीवर राजपूत आणि माळवा चित्रशैलीचा; तसेच युरोपीय चित्रशैलीचा प्रभाव पडलेला दिसून येतो.

३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा. 

1. कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. 

उत्तर :

i) कलावस्तूंच्या खरेदी-विक्रीचे एक स्वतंत्र क्षेत्र असते. या कलावस्तू नकली आहेत की खऱ्या आहेत हे माहीत व्हायला हवे.

ii) त्यांतील धातू, लाकडाचा प्रकार, त्यांचा दर्जा योग्य आहे का हे त्यातील जाणकारच सांगू शकतो.

iii) कलावस्तूतील कलेचा दर्जा कसा आहे, हे कलाकारच ओळखू शकतात.

iv) एकूण कलावस्तूंचे मूल्य ठरवताना वरील सर्व गोष्टींची पारख होणे आवश्यक असते, त्यासाठी कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते.

2. चित्रकथीसारख्या नामशेष होण्याऱ्या मार्गावर असलेल्या परंपरेचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे. 

उत्तर :

i) कठपुतळ्या किंवा चित्रांच्या साहाय्याने रामायण-महाभारतातील सांगण्याची परंपरा म्हणजे ‘चित्रकथी परंपरा’ होय.
ii) ठाकर, आदिवासी, वारली अशा जमातींनी चित्रकथी परंपरा पिढ्यान्पिढ्या टिकवून ठेवली आहे.

iii) चित्रकथी कुटुंबांमध्ये जतन करून ठेवलेल्या पोथ्या आता जीर्ण झाल्या आहेत. नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेल्या चित्रकथीसारख्या या परंपरांचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे; कारण या परंपरा आपल्या संस्कृतीच्या घटक असून तो आपला वैभवशाली वारसा आहे.

४. पुढील तक्ता पूर्ण करा. 

 

 मंदीर स्थापत्य शैली 

 नागर 

 द्राविड 

 हेमाडपंती 

  वैशिष्ट्ये 

 उदाहरणे 

उत्तर :

 मंदीर स्थापत्य शैली 

 नागर 

 द्राविड 

 हेमाडपंती 

वैशिष्ट्ये 

क्रमश: लहान होत जाणाऱ्या शिखरांच्या प्रतिकृती वरपर्यंत रचलेल्या असतात.

द्राविड शैलीमध्ये मंदिराचा पाया (भाग) चौरसाकृती आहे आणि पवित्र स्थानापेक्षा शिखर हा अंशतः पिरामिड आहे. ज्यामध्ये आडव्या विभाजनासाठी अनेक मजले आहेत. समितच्या वरच्या बाजूला अमालक आणि कलंशच्या जागी येथे पट्ट्यांचा वापर केला जातो. मंदिराच्या या शैलीचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे ते अतिशय उच्च  आणि प्रशस्त अंगणात  वेढलेले आहेत.

या मंदिराच्या भिंतीचे दगड सांधण्यासाठी चुना वापरलेला नसतो. दगडांमध्येच एकमेकांत घट्ट बसतील अशा कातलेल्या खोबणी आणि कुसू यांच्या आधाराने भिंत उभारली जाते.

उदाहरणे 

खजुराहो मंदिर, देवगढचे दशावतार मंदिर, भितरगाँवचे ईंट इत्यादी.

उदा. दक्षिण भारतात ही मंदिरे आढळतात. विशेषतः तामिळनाडू राज्य उदा. बालाजी मंदिर – तिरुपती, मीनाक्षी मंदिर – मदुराई.

मुंबईजवळील अंबरनाथ येथील अंब्रेश्वर, नाशिक जवळचे सिन्नर येथील गोंदेश्वर, हिंगोली जिल्ह्यातील औंढा नागनाथ

५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा. 

1. लोकचित्रकला शैलीविषयी सविस्तर माहिती लिहा. 

उत्तर :

अश्मयुगीन काळापासून गुहाचित्रांची परंपरा चालू आहे. या गुहाचित्रांतून लोकचित्रशैलीचे जतन केले गेले.

i) गुहाचित्रांमध्ये प्राणी, मनुष्याकृती, झाडे, शिकारीचे प्रसंग अशी चित्रे गुहांच्या मिर्तीवर कोरलेली आढळतात.

ii) अश्मयुगीन मानवाच्या प्रगतीच्या वाटचालीत चित्रांचे विषय बदलत गेले. नवीन प्राणी, शेतीजीवन, वनस्पती इत्यादी नवीन विषय येत गेले.

iii) मनुष्याकृतींच्या रेखाटनांच्या पद्धतीत व चित्रांमध्ये वापरल्या गेलेल्या रंगांमध्ये फरक होत गेला.

iv) नैसर्गिक द्रव्यांपासून, वनस्पतींच्या पानांपासून तयार केलेले विविध रंग वापरले गेलेले दिसतात. सभोवतालचा परिसर आणि अवगत झालेले नवनवीन ज्ञान व तंत्रज्ञान यांचा वापर करून मानव चित्रे कोरू लागला.

v) नवाश्मयुगात विकसित झालेला मानव देव-देवतांची चित्रे काढू लागला. सणसमारंभप्रसंगी घरांच्या भिंतींवर चित्रे काढणे, अंगणात रांगोळी काढणे अशा स्थानिक परंपरांतून लोकचित्रशैली विकसित झाली.

vi) वारली चित्र परंपरा, चित्रकथी परंपरा, लघुचित्र परंपरा अशा अनेक लोकचित्रकला शैली आढळतात.

2. भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये सोदाहरण स्पष्ट करा. 

उत्तर :

मध्ययुगीन भारतात मुस्लीम सत्तांच्या काळात विकसित झालेल्या मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये व उदाहरणे पुढीलप्रमाणे –

i) पर्शियन, मध्य आशियाई, अरबी आणि इस्लामपूर्व भारतीय स्थापत्य अशा  अनेक स्थापत्यशैलींतून विकसित झालेल्या स्थापत्यशैलीस ‘मुस्लीम स्थापत्यशैली’ म्हणतात.

ii) या स्थापत्यशैलीत बांधलेला कुतुबमिनार जगातील सर्वाधिक उंच (२४० फूट)

iii) मुघल सम्राट शाहजहानने बांधलेला ताजमहाल ही वास्तू जगातील आठवे आश्चर्य मानले जाते.

iv) इसवी सनाच्या सतराव्या शतकात बांधलेला विजापूरचा गोलघुमट ही वास्तू प्रतिध्वनीसाठी प्रसिद्ध आहे.

v) फतेहपूर-सिक्री येथे सम्राट अकबराने बांधलेला राजवाडा आणि बुलंद दरवा त्याच्या उंचीसाठी आणि भव्यतेसाठी प्रसिद्ध आहे.

vi) दिल्ली आणि आग्रा येथे बांधलेले लाल किल्ले विस्तीर्ण आणि देखणे आहेत. वरील सर्व वास्तू मुस्लीम स्थापत्यशैलीचे उत्तम नमुने आहेत.

3. कलाक्षेत्रात व्यवसायाच्या कोणत्या संधी उपलब्ध आहेत, हे स्पष्ट करा. 

उत्तर :

विविध कलाक्षेत्रांत व्यवसायाच्या पुढील संधी उपलब्ध असतात –

i) कलेच्या अभ्यासकांना संग्रहालये, अभिलेखागारे, ग्रंथालये, पुरातत्त्वीय संशोधन आणि भारतीय विद्या या ठिकाणी व्यवसाय मिळू शकतात.

ii) कलांचे अभ्यासक पत्रकारितेच्या क्षेत्रात काम करू शकतात.

iii) औदयोगिक आणि जाहिरात क्षेत्रात तसेच कलावस्तूंच्या खरेदी-विक्री व्यवसायात कलांच्या जाणकारांची आवश्यकता असते.

iv) चित्रपट आणि नाटक निर्मितीसाठी नेपथ्य, कलाकार, दिग्दर्शक, छायाचित्रकार प्रकाशयोजना करणारे इत्यादी कलाकारांची आवश्यकता असते.

v) मुद्रणक्षेत्रात तसेच घरसजावटीच्या साहित्यनिर्मितीत कला क्षेत्रातील जाणकारांची मरज असते.

vi) दागदागिने, धातूंच्या वा लाकडी शोभेच्या वस्तू बनवणे, बांबू, काच, कापड, माती वा दगडी कलापूर्ण वस्तू, शिल्पे बनवणे या क्षेत्रांतही व्यवसायाच्या अनेक संधी उपलब्ध असतात.

4. पृष्ठ क्र. २३ वरील चित्राचे निरीक्षण करून खालील मुद्द्यांच्या आधारे वारली चित्रकलेविषयी माहिती लिहा. 

अ) निसर्गाचे चित्रण    ब) मानवाकृतींचे रेखाटन

क) व्यवसाय    ड) घरे

उत्तर :

अ) निसर्गाचे चित्रण : या चित्रामध्ये एक वर्तुळ, एक त्रिकोण आणि एक चौरस असतो. ही अत्यंत प्राथमिक भित्तिचित्रे अतिशय मूलभूत समजली जातात. चित्रकाराच्या निसर्ग निरीक्षणातून सूर्य आणि चंद्र, पर्वत आणि मर्मभेदक झाडे दिसतात. केवळ चौरसाच्या आकृतीत भिन्न तर्कशास्त्राचे पालन केलेले दिसते आणि हा मानवी शोध असल्याचे कळते.

ब) मानवाकृतींचे रेखाटन : मानवीकृती त्रिकोणाद्वारे प्रस्तुत केली जाते. वरचा त्रिकोण पोट आणि खालचा लहान त्रिकोण म्हणजे ओटीपोट असते. स्त्री व पुरुष, नाचणारी व खेळणारी मुले यांचे चित्र रेखाटले आहे.

क) व्यवसाय : या चित्रकलेत वारली विशेष करून व्यवसाय दाखवितात. यांच्या चित्रात मध्यवर्ती भाग विशेषकरून शिकार, मासेमारी आणि शेती यांनी केंद्रित करतात.

ड) घरे : वारली चित्रकलेत घरांची चित्रे रेखाटताना रेषांचा, त्रिकोण, चौकोन, आयातकृतींचा ववापर करतात. यावरून त्यांच्या घरांच्या रचनेची माहिती मिळते.

या सर्व मुद्द्यांवरून वारली समाजाची जीवनशैलींची ओळख पटते.

इयत्ता दहावी इतिहास सर्व स्वाध्याया साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा

2. इतिहासलेखन : भारतीय परंपरा

3. उपयोजित इतिहास

4. भारतीय कलांचा इतिहास

5. प्रसारमाध्यमे आणि इतिहास

6. मनोरंजनाची माध्यमे आणि इतिहास

7. खेळ आणि इतिहास

8. पर्यटन आणि इतिहास

9. ऐतिहासिक ठेव्यांचे जतन 

शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय

by

शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय

शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय इयत्ता नववी

इयत्ता नववी इतिहास शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय

प्रश्न. 1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा. 

1) परम – ८००० हा महासंगणक तयार करणारे शास्त्रज्ञ – 

अ) डॉ. विजय भटकर 

ब) डॉ. आर. एच. दवे

क) पी. पार्थसारथी

ड) वरीलपैकी कोणीही नाही. 

उत्तर :

परम – ८००० हा महासंगणक तयार करणारे शास्त्रज्ञ – डॉ. विजय भटकर 

2) जीवन शिक्षण हे मासिक ………… या संस्थेमार्फत प्रकाशित केले जाते. 

अ) बालभारती 

ब) विद्या प्राधिकरण

क) विद्यापीठ शिक्षण आयोग

ड) महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण

उत्तर :

जीवन शिक्षण हे मासिक विद्या प्राधिकरण या संस्थेमार्फत प्रकाशित केले जाते. 

3) आय. आय. टी. ही शैक्षणिक संस्था पुढील क्षेत्रातील शिक्षण देण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. 

अ) कृषी

ब) वैद्यकीय

क) कुशल दर्जाचे व्यवस्थापन 

ड) अभियांत्रिकी

उत्तर :

अभियांत्रिकी

प्रश्न. 2. दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा. 

1) भारतातील शैक्षणिक क्षेत्रातील पुढील व्यक्ती व त्यांच्या कार्यासंबंध तक्ता पूर्ण करा. 

 व्यक्ती 

 कार्य  

  भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री

 ……………….. 

  ……………………

  विद्यापीठ शिक्षण आयोगाचे अध्यक्ष

  प्रा. सय्यद राऊफ 

 …………………. 

  ……………….

  कोसबाड प्रकल्प

उत्तर :

 व्यक्ती 

 कार्य  

  भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री

  मौलाना अबुल कलाम आझाद   

  डॉ. डी. एस. कोठारी

  विद्यापीठ शिक्षण आयोगाचे अध्यक्ष

  प्रा. सय्यद राऊफ 

 इयत्ता 1 ली ते ७ वी च्या अभ्यासक्रमाचा मसुदा तयार करणे

  अनुताई वाघ

  कोसबाड प्रकल्प

2) ‘नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्युकेशनल रिचर्य अँड ट्रेनिंग’ या संस्थेची माहिती आंतरजालाच्या साहाय्याने मिळवा व ती माहिती ओघ तक्त्याच्या स्वरूपात लिहा. 

उत्तर :

प्रश्न. 3. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा. 

1) जिल्हा प्राथमिक शिक्षण कार्यक्रम सुरू करण्यात आला. 

उत्तर :

कारण – i) १९९४ मध्ये ‘खडू-फळा’ योजनेचा विस्तार करून १०० पेक्षा अधिक विद्यार्थी संख्या असणाऱ्या शाळांमध्ये एक जादा वर्गखोली व एका जादा शिक्षकाच्या नेमणुकीची तरतूद करण्यात आली. 

ii) मुलींच्या  शाळा, अनुसूचित जाती-जमाती बहुल असणाऱ्या शाळा, ग्रामीण भाग यास प्राधान्य देण्यात आले. 

iii) शिक्षक भरतीत ५०% जागांवर स्त्रियांची नेमणूक करण्याचे बंधन राज्य सरकारवर घालण्यात आले. 

iv) १९९४ मध्ये प्राथमिक शिक्षणाचे सार्वत्रिकरण करण्याचे ठरले. म्हणून जिल्हा प्राथमिक शिक्षण कार्यक्रम सुरू करण्यात आला.

2) NCERT ची स्थापना करण्यात आली. 

उत्तर :

कारण – i) केंद्र सरकारला शालेय शिक्षणाच्या बाबतीत, सर्वंकष धोरणासंदर्भात आणि शैक्षणिक योजनांच्या अंमलबजावणीत मदत करणे हा NCERT चा मुख्य उद्देश आहे. 

ii) या संस्थेने केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाच्या सहकार्याने शालेय अभ्यासक्रम व पाठ्यपुस्तकांची निर्मिती करण्यात मध्यवर्ती भूमिका वठवली. 

iii) तसेच NCERT ने राज्य शासनास प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षणाच्या संदर्भात सहकार्य व मार्गदर्शन उपलब्ध करून दिले. 

iv) शिक्षकांसाठी मार्गदर्शिका, कार्यपुस्तिका, अध्यापन प्रशिक्षण, अध्ययन – अध्यापन तंत्राचा विकास, राष्ट्रीय स्तरावर प्रज्ञाशोध परीक्षा यांसारखे उपक्रम राबवले म्हणून NCERT ची स्थापना करण्यात आली. 


3) भारतीय कृषी संशोधन संस्थेद्वारे शेतकऱ्यांना फायदा झाला. 

उत्तर :

कारण – i) कृषी क्षेत्राचा विकास, संशोधन, सुसज्ज प्रयोगशाळा, मृदाशास्त्र, आर्थिक वनस्पतिशास्त्र इत्यादी विभागांद्वारे भारतीय कृषी संशोधन संस्थेचे कार्य सुरू झाले. 

ii) या संस्थेद्वारे गहू, कडधान्ये, गळिताची पिके, भाजीपाला अशा अनेक गोष्टींवर संशोधन सुरू झाले. 

iii) या संस्थेची सर्वांत महत्त्वाची कामगिरी म्हणजे एका वर्षात एकाहून अधिक पिके घेण्याच्या पद्धतींविषयी मूलभूत संशोधन येथे सुरू झाले. त्यामुळे भारतीय कृषी संशोधन संस्थेद्वारे शेतकऱ्यांना फायदा झाला. 


प्रश्न. 4. टिपा लिहा. 

1) इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठ

उत्तर :

i) देशातील सर्वसामान्यांच्या घरात ज्ञानगंगा नेण्यासाठी या मुक्त विद्यापीठाची स्थापना करण्यात आली. 

ii) १९७४ मध्ये सरकारने पी. पार्थसारथी यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती नेमली. त्यांच्या सूचनांनुसार व शिफारशींनुसार २० सप्टेंबर १९८५ रोजी मुक्त विद्यापीठ आकारास आले. प्रधानमंत्री इंदिरा गांधी यांचे नाव विद्यापीठाला देण्यात आले. 

iii) या मुक्त विद्यापीठात ज्यांना औपचारिक पद्धतीत महाविद्यालयीन शिक्षण घेता आले नाही. त्यांना प्रवेशासाठी पात्रता, वय व अन्य अटींमध्ये सूट देण्यात आली. 

iv) विद्यापीठाने १९९० मध्ये आकाशवाणी व दूरदर्शनच्या माध्यमातून दृक्-श्राव्य पद्धतीने दूरस्थ शिक्षण कार्यक्रम सुरू केला. 

v) या विद्यापीठाने विविध शाखांमधून एक हजारांहून अधिक अभ्यासक्रम राबवले. देशात ५८ प्रशिक्षण केंद्रे, परदेशात ४१ केंद्रे स्थापन करून विद्यापीठाने शिक्षणाची सोय केली.

2) कोठारी आयोग

उत्तर :

i) १९६४ मध्ये डॉ. डी. एस. कोठारी यांच्या अध्यक्षतेखाली एक आयोग नेमण्यात आला. तो कोठारी आयोग होय. 

ii) या आयोगाने माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व विद्यापीठ स्तरावरील १० + २ + ३ या आकृतिबंधाचा पुरस्कार केला. १९७२ पासून ही व्यवस्था अंमलात आली. 

iii) कोठारी आयोगाने शिक्षणाची एकच राष्ट्रीय पद्धत असावी, मातृभाषा, हिंदी व इंग्रजी भाषांचा शिक्षणात समावेश करावा, शिक्षण तळापर्यंत झिरपण्यासाठी निरंतर शिक्षण, प्रौढशिक्षण, पत्राद्वारे शिक्षण, मुक्त विद्यापीठ असे उपक्रम सुचवले. 

iv) अनुसूचित जाती-जमातींसारख्या उपेक्षित घटकांस प्राधान्य देणे, सरकारी अंदाजपत्रकात शैक्षणिक खर्चावरील तरतुदी वाढवणे अशा शिफारशी केल्या. 

v) महाराष्ट्र राज्याने १० + २ + ३ ही शैक्षणिक रचना १९७२ मध्ये स्वीकारून १९७५ मध्ये दहावीची पहिली शालान्त परीक्षा घेतली. 

3) भाभा ॲटोमिक रिसर्च सेंटर

उत्तर :

i) भाभा ॲटोमिक रिसर्च सेंटर या संस्थेने न्यूक्लिअर फिजिक्स, सॉलिड स्टेट फिजिक्स, स्पेक्ट्रोस्कोपी केमिकल अँड लाईफ सायन्सेस अशा विविध विषयांत मोलाचे संशोधन केले. 

ii) अणुभट्टी निर्मितीसाठी शास्त्रज्ञांना प्रशिक्षण देण्यासाठी ट्रेनिंग स्कूल काढण्यात आले.


4) बालभारती

उत्तर :

i) महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ (बालभारती) या संस्थेची स्थापना २७ जानेवारी १९६७ रोजी पुणे येथे झाली. 

ii) शालेय विदयार्थ्यांसाठी पाठ्यपुस्तके तयार करण्याचे काम बालभारती करते. 

iii) मराठी, हिंदी, इंग्रजी, उर्दू, कन्नड, सिंधी, गुजराती, तेलुगु या आठ भाषांमधून पाठ्यपुस्तके तयार केली जातात. 

iv) ‘किशोर’ हे विदयार्थ्यांसाठी मासिक बालभारती प्रकाशित करते.

प्रश्न. 5. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा. 

1) खडू – फळा (ऑपरेशन ब्लॅक बोर्ड) या योजनेत कोणत्या उपक्रमांचा समावेश होता ?

उत्तर :

‘खडू – फळा’ (ऑपरेशन ब्लॅक बोर्ड) या योजनेत पुढील उपक्रमांचा समावेश होता. 

i) प्राथमिक शाळेत मुलांची १००% उपस्थिती : प्राथमिक शाळेत जास्तीत जास्त मुलांची उपस्थिती १००% टक्के असणे आवश्यक आहे. त्यामुळे समाजातील मुलांमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण वाढेल. सर्व शिक्षित होईल.

ii) विद्यार्थी गळती रोखने : प्राथमिक म्हणजे १ ली ते ५ वी गळतीचे प्रमाण जे ४६% आहे. व ५ वी ते १० पर्यंतचे गळतीचे प्रमाण ६०% पर्यंत आहे. ते अनुक्रमे २०% आणि ४०% घटविण्याचे उद्दिष्ट आहे. यामुळे सर्व शिक्षित होईल.

iii) मुलींचे शिक्षण : या योजनेअंतर्गत ज्या मुली सामाजिक व आर्थिक कारणाने शाळेत येवू शकत नाहीत त्यांना अनौपचारिक शिक्षणातून शिक्षण प्रवाहात आणणे हा उद्देश आहे.

iv) दिव्यांगासाठी शिक्षण : दिव्यांगासाठी प्राथमिक शिक्षण आवश्यक असल्याने या योजनेअंतर्गत त्यासाठी शिक्षणाची सोय केली आहे.

v) प्राथमिक शिक्षणावर संशोधन व मूल्यमापन : प्राथमिक शिक्षणावर संशोधन व मूल्यमापन करून अभ्यासक्रमात पुनर्रचना करण्यात आली आहे. पाठाचा बोजा अभ्यासक्रमातून घटविण्यात आला असून पाठांतरावरील भर कमी केला आहे.

vi) पर्यायी शिक्षण : या योजनेत प्राथमिक शिक्षणासोबतच व्यावसायिक शिक्षणाचीही सोय केली आहे. व्यावसायिक शिक्षणाची गरज अभ्यासासाठी त्या जिल्ह्याचे सर्वेक्षण करण्यात येते. आणि त्याआधारे मनुष्यबळाची गरज पाहून हे अभ्यासक्रम दिले जातात.

vii) समाजजागृती : शिक्षणामुळे समाजजागृती घडून येते. प्रत्येक व्यक्ती शिक्षित झाला तर अंधश्रद्धा, अनिष्ठ चालीरीती, रूढी, परंपरा नष्ट होईल. समाज शिक्षित झाला तर समाजाची प्रगती होईल. देशाचा विकास होईल. या योजनेअंतर्गत समाजजागृती घडविण्याचाही उपक्रम राबविला आहे.


2) शेतीच्या विकासात कृषी विद्यालये / महाविदयालये कोणती भूमिका बजावतात ?

उत्तर :

शेतीच्या विकासात कृषी विद्यालये/ महाविदयालये यांची भूमिका –

i) देशातील सर्व कृषी विद्यापीठातून आधुनिक तंत्राचे कृषी शिक्षण दिले जाते. कृषी संशोधनही त्याच पद्धतीने चालते. 

ii) संकरित, सुधारीत शेती संशोधनाबरोबर आता जनुक बदल, एरोपॉनिक, हायटेक संशोधन केले जाते. 

iii) मात्र गेल्या काही वर्षांपासून काही अध्यात्मिक शिक्षकांनी सेंद्रिय व वैदिक शेतीचे प्रयोग सुरू करून त्याचा प्रचार व प्रसार केला आहे. हा संकल्प पूर्णत्वाला नेण्याच्या प्रक्रियेत कृषी विद्यालयांची भूमिका महत्त्वपूर्ण आहे. 

iv) शेतकऱ्यांचे उत्पन्न दुप्पट करायचे असेल तर किफायतशीर आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची शेती विकसित झाली पाहिजे. कृषी विद्यापीठातून शिक्षण घेऊन बाहेर पडणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी सक्षम शेती करून दाखविली पाहिजे यासाठी शेतीच्या विकासात कृषी विद्यालये/ महाविद्यालये महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात.


3) भारताच्या वैद्यकीय क्षेत्रातील प्रगती विविध उदाहरणांच्या साहाय्याने स्पष्ट करा. 

उत्तर :

भारताच्या वैद्यकीय क्षेत्रातील प्रगती – i) ‘भारतीय वैद्यकीय उत्तर अनुसंधान परिषद’ या संस्थेने विविध रोगांवर संशोधन करणारी २६ केंद्रे देशभर सुरू केली. या संस्थेच्या संशोधनामुळे क्षयरोग व कुष्ठरोगावर नियंत्रण मिळविणे शक्य झाले. 

ii) याच क्षेत्रातील प्रगत वैदयकीय शिक्षण व संशोधनाला चालना देण्यासाठी ‘ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस’ या संस्थेची स्थापना झाली. 

iii) या संस्थेवर वैदयकशास्त्राच्या पदवी व पदव्युत्तर अभ्यासक्रमांच्या शिक्षणाची जबाबदारी टाकली गेली. 

iv) वैद्यकशास्त्राच्या बहुतांश शाखांमधील पदवी व पदव्युत्तर शिक्षणाच्या सुविधा असलेली महाविदयालये, संशोधनाच्या चांगल्या सुविधा, सुसज्ज सार्वजनिक इस्पितळे ही या संस्थेची प्रमुख वैशिष्ट्ये होत. 

v) सर्वसामान्यांना माफक दरात वैदयकीय उपचार उपलब्ध करून देणे, परिचारिकांच्या प्रशिक्षणासाठी स्वतंत्र महाविद्यालये, हृदयविकार, मेंदूविकार व नेत्रविकारांवर उपचार करण्यासाठी सुपर स्पेशालिटी केंद्रे या संस्थेने काढली. 

iv) सरकारने वैदयकीय क्षेत्राचा अधिक विकास करण्यासाठी १९५८ मध्ये ‘मेडिकल कौन्सिल ऑफ इंडिया’ या संस्थेचे पुनर्गठन केले. या संस्थेवर वैदयकीय शिक्षणाच्या गुणवत्तेचे निकष निश्चिती व देखरेख आणि तपासणीची जबाबदारी टाकली. 

4) तुमच्या शाळेत आयोजित करण्यात येणाऱ्या शालेय आणि सहशालेय उपक्रमांविषयी माहिती लिहा. 

उत्तर :

i) ‘स्वच्छ शाळा – सुंदर शाळा’ – या उपक्रमाअंतर्गत शाळेचा परिसर व त्याबाहेरील परिसर स्वच्छ ठेवावा. स्वच्छतेचे महत्त्व सर्वांना समजावून सांगितले जाते.

ii) पर्यावरण संरक्षण – पर्यावरण संरक्षणासंबंधी ‘झाडे लावा जीवन जगवा’, ‘वृक्षदिंडी’ हे उपक्रम राबविल्या जातात. या उपक्रमांद्वारे झाडांचे महत्त्व सर्वांना पटवून दिले जाते.

iii) मुली वाचवा – ‘मुलगी ही ओझ नसून ती दोन्ही घरांचा उद्धार करणारी असते,’ हे सर्वांना समजावून सांगण्यासाठी ‘मुली वाचवा’ हा उपक्रम शालेय आणि सहशालेय यांच्या मार्फत राबविल्या जातो. या उपक्रमाअंतर्गत मुलींचे मोफत शिक्षण, भ्रूण हत्या प्रतिबंधक कायदा, मुलींची सर्व क्षेत्रातील प्रगती यासंबंधी माहिती दिली जाते.

इयत्ता नववी इतिहास सर्व स्वाध्याया साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. इतिहासाची साधने स्वाध्याय

2. भारत : 1960 नंतरच्या घडामोडी स्वाध्याय

3. भारतापुढील अंतर्गत आव्हाने स्वाध्याय

4. आर्थिक विकास स्वाध्याय

5. शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय

6. महिला व अन्य दुर्बल घटकांचे सक्षमीकरण स्वाध्याय

7. विज्ञान व तंत्रज्ञान स्वाध्याय

8. उद्योग व व्यापार स्वाध्याय

9. बदलते जीवन : भाग – 1 स्वाध्याय

10. बदलते जीवन : भाग – 2 स्वाध्याय

आर्थिक विकास स्वाध्याय

by

आर्थिक विकास स्वाध्याय

इयत्ता नववी इतिहास आर्थिक विकास स्वाध्याय

आर्थिक विकास स्वाध्याय इयत्ता नववी

प्रश्न. 1. अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा. 

1) १९ जुलै १९६९ साली देशातील प्रमुख ………… बँकाचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले. 

अ) १२ 

ब) १४ 

क) १६ 

ड) १८ 

उत्तर :

१९ जुलै १९६९ साली देशातील प्रमुख १४ बँकाचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले. 

2) वीस कलमी कार्यक्रमाची …………….. यांनी घोषणा केली. 

अ) पं. नेहरू 

ब) लालबहादूर शास्त्री

क) इंदिरा गांधी

ड) पी. व्ही. नरसिंहराव

उत्तर :

वीस कलमी कार्यक्रमाची इंदिरा गांधी यांनी घोषणा केली. 

ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा व लिहा. 

1) कावसजी दावर – पोलादाचा कारखाना

2) डॉ. दत्ता सामंत – गिरणी कामगारांचे नेतृत्त्व

3) ना. मे. लोखंडे – गिरणी कामगारांना सुट्टी

4) नारायण सुर्वे – कवितांद्वारे श्रमिकांच्या जीवनाचे दर्शन

उत्तर :

चुकीची जोडी :  कावसजी दावर – पोलादाचा कारखाना

प्रश्न. 2. अ) दिलेल्या सूचनेप्रमाणे कृती करा. 

तक्ता पूर्ण करा. 

 पंचवार्षिक योजना 

 कालावधी  

 उद्दिष्टे  

  पहिली 

  ………..

 शेती, सामाजिक विकास

  दुसरी

 १९५६ – १९६१ 

 औद्योगिकीकरण 

  तिसरी 

 ………. 

  विषमतेचे निर्मूलन, रोजगार संधी विस्तार, राष्ट्रीय उत्पन्नात वाढ

  …………

 १९६९ – १९७४ 

शास्त्रीय संशोधन, आरोग्य व कुटुंबनियोजन 

 पाचवी 

 …………

 …………

उत्तर :

 पंचवार्षिक योजना 

 कालावधी  

 उद्दिष्टे  

  पहिली 

 १९५१ – १९५६ 

 शेती, सामाजिक विकास

  दुसरी

 १९५६ – १९६१ 

 औद्योगिकीकरण 

  तिसरी 

 १९६१ – १९६६ 

  विषमतेचे निर्मूलन, रोजगार संधी विस्तार, राष्ट्रीय उत्पन्नात वाढ

  चौथी

 १९६९ – १९७४ 

शास्त्रीय संशोधन, आरोग्य व कुटुंबनियोजन 

 पाचवी 

 १९७४ – १९७९ 

 आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवणे 

ब) टिपा लिहा.  

1) मिश्र अर्थव्यवस्था

उत्तर :

i) प्रधानमंत्री पंडित नेहरू यांनी कोणताही टोकाचा मार्ग स्वीकारण्याऐवजी मध्यम मार्गाचा अवलंब केला. त्यांनी मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली. 

ii) मिश्र अर्थव्यवस्था ही खासगी आणि सामाजिक अशा दोन्ही क्षेत्रांत कार्य करते. 

iii) आधुनिक भारताचा आर्थिक विकास साधण्यासाठी दोन्ही अर्थव्यवस्थांपेक्षा ‘मिश्र अर्थव्यवस्थेला’ भारताने प्राधान्य दिले. 

iv) या अर्थव्यवस्थेत सार्वजनिक क्षेत्र, खासगी क्षेत्र व संयुक्त क्षेत्र असे तीन भाग दिसून येतात. 

v) मिश्र अर्थव्यवस्था सुरळीत चालण्यासाठी खासगी व सार्वजनिक क्षेत्र यांत सुसंवाद असणे गरजेचे असते. तसेच या अर्थव्यवस्थेचे एकच उद्दिष्ट आहे ते म्हणजे अधिकाधिक उत्पादन आणि मोठ्या प्रमाणावर लोकसहभाग.

2) वीस कलमी कार्यक्रम

उत्तर :

१ जुलै १९७५ रोजी प्रधानमंत्री इंदिरा गांधी यांनी वीस कलमी कार्यक्रमाची घोषणा करून विकसित राष्ट्राच्या दिशेने वेगवान वाटचाल करण्याच्या प्रयत्नांचा संकल्प सोडला. यातील प्रमुख तरतुदी पुढीलप्रमाणे आहेत.

i) शेती आणि शहरी भागातील कमाल जमीन धारणा, संपत्तीची समान वाटणी, शेतमजुरांना किमान वेतन, जलसंधारण योजनांत वाढ करणे. 

ii) कामगारांचा उदयोगक्षेत्रात सहभाग, राष्ट्रीय प्रशिक्षण योजना आणि वेठबिगार मुक्ती करणे. 

iii) करचुकवेगिरी, आर्थिक गुन्हे व तस्करी रोखणे. 

iv) जीवनावश्यक वस्तूंचे दरनियंत्रण, रेशनिंग व्यवस्थेत सुधारणा करणे. 

v) हातमाग क्षेत्र विकासाद्वारे उत्तम वस्त्रोद्योग निर्मिती, दुर्बल घटकांची कर्जमुक्ती, घरबांधणी, दळणवळण सुविधा, शाळांसाठी शैक्षणिक साहित्य उपलब्ध करून देणे.

प्रश्न. 3. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा. 

1) स्वतंत्र भारताने मिश्र अर्थव्यवस्थेचा स्वीकार केला. 

उत्तर :

कारण – i) भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेत उत्पादनाची साधने खासगी मालकीची असतात.  

ii) तर समाजवादी अर्थव्यवस्थेत उत्पादनाची साधने समाजाच्या म्हणजेच शासनाच्या मालकीची असतात. 

iii) परंतु मिश्र अर्थव्यवस्था ही खासगी आणि सामाजिक अशा दोन्ही क्षेत्रांत कार्य करते. 

iv) आधुनिक भारताचा आर्थिक विकास साधण्यासाठी दोन्ही अर्थव्यवस्थांपेक्षा ‘मिश्र अर्थव्यवस्था’ ही सर्वांधिक योग्य अर्थव्यवस्था ठरली. त्यामुळे स्वतंत्र भारताने मिश्र अर्थव्यवस्थेचा स्वीकार केला.

2) १९६९ मध्ये बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले. 

उत्तर :

कारण – i) भारताने मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली होती. 

ii) राष्ट्रीयीकरणाचा निर्णय घेतल्यानंतर देशाला उद्देशून केलेल्या आकाशवाणीवरील भाषणात पंतप्रधानांनी सांगितले की, आपली उद्दिष्ट्ये लवकर साध्य करण्यासाठी हा निर्णय घेतला आहे. 

iii) आतापर्यंत बँक कर्जासाठी प्राथमिकता प्राप्त क्षेत्र काहीसे दुर्लक्षित राहिले आहे. शेती, लघु उद्योग तसेच निर्यात यांना पुरेसा कर्जपुरवठा व्हावा, बँकांवरील मोजक्या लोकांचे नियंत्रण रद्द व्हावे, बँकांच्या व्यवस्थापनाला व्यावसायिकतेची जोड मिळावी, नवीन उद्योजक वर्गाला प्रोत्साहन दयावे, बँक कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण मिळावे. तसेच त्यांच्या नोकरीच्या शर्ती चांगल्या असाव्यात. यासाठी १९६९ मध्ये बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.

3) गिरणी कामगार संपावर गेले. 

उत्तर :

कारण – i) १९८१ च्या दिवाळीत कामगारांना २०% बोनसची अपेक्षा होती. 

ii) कामगारांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या राष्ट्रीय मिल मजदूर संघाने मालकवर्गाशी वाटाघाटी करून, कामगार वर्गाला विश्वासात न घेता ८ ते १७% वर तडजोड केली. 

iii) बोनसमधील कपात ही असंतोषाची ठिणगी ठरली. काही कामगार डॉ. दत्ता सामंत यांच्याकडे गेले. त्यांनी डॉक्टरांना नेतृत्व स्वीकारण्याची विनंती केली. 

iv) ६५ गिरण्यांमधील कामगार एकत्र आले आणि त्याचे नेतृत्त्व दत्ता सामंत करू लागते. त्यामुळे गिरणी कामगार संपावर गेले.


प्रश्न. 4. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा. 

1) आठव्या पंचवार्षिक योजनेत कोणते कार्यक्रम सुरू करण्यात आले. 

उत्तर :

आठव्या पंचवार्षिक योजनेत पुढील कार्यक्रम सुरू करण्यात आले. 

i) प्रधानमंत्री रोजगार योजना. 

ii) महिला समृद्धी योजना. 

iii) राष्ट्रीय सामाजिक, आर्थिक साहाय्य योजना.

iv) मध्यान्ह आहार योजना. 

v) इंदिरा महिला योजना

vi) गंगा कल्याण योजना.


2) दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत कोणते प्रकल्प सुरू करण्यात आले. 

उत्तर :

दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत पुढील प्रकल्प सुरू करण्यात आले.

i) दुर्गापूर, भिलाई, राऊरकेला येथील पोलादाचे कारखाने, सिंद्री येथील रासायनिक खतांचा कारखाना, चित्तरंजन येथील रेल्वे इंजिनाचा कारखाना, पेरांबुरचा आगगाडीच्या डब्यांचा कारखाना, विशाखापट्टणमचा जहाज बांधणीचा कारखाना इत्यादी प्रचंड व अवजड उद्योगधंदयांचे कारखाने सार्वजनिक क्षेत्रात उभारण्यात आले. 

ii) शेतीला पाणीपुरवठा करण्यासाठी भाक्रा-नांगल, दामोदर यांसारखी प्रचंड धरणे उभारण्यात आली.

इयत्ता नववी इतिहास सर्व स्वाध्याया साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. इतिहासाची साधने स्वाध्याय

2. भारत : 1960 नंतरच्या घडामोडी स्वाध्याय

3. भारतापुढील अंतर्गत आव्हाने स्वाध्याय

4. आर्थिक विकास स्वाध्याय

5. शैक्षणिक वाटचाल स्वाध्याय

6. महिला व अन्य दुर्बल घटकांचे सक्षमीकरण स्वाध्याय

7. विज्ञान व तंत्रज्ञान स्वाध्याय

8. उद्योग व व्यापार स्वाध्याय

9. बदलते जीवन : भाग – 1 स्वाध्याय

10. बदलते जीवन : भाग – 2 स्वाध्याय

उपयोजित इतिहास स्वाध्याय

by

उपयोजित इतिहास स्वाध्याय 

इयत्ता दहावी तिसरा धडा उपयोजित इतिहास स्वाध्याय 

१. अ ) दिलेल्या पर्यायापैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा. 

1. जगातील सर्वात प्राचीन संग्रहालय …………. या शहराचे उत्खनन करताना सापडले.

उत्तर : जगातील सर्वात प्राचीन संग्रहालय उर  या शहराचे उत्खनन करताना सापडले.

2. भारताचे राष्ट्रीय अभिलेखगार …………. येथे आहे.

उत्तर : भारताचे राष्ट्रीय अभिलेखगार दिल्ली  येथे आहे.

ब ) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा. 

1. कुटीयट्टम  –  केरळमधील संस्कृत नाट्यपरंपरा

2. रम्मन  –  पश्चिम बंगालमधील नृत्य

3. रामलीला  –  उत्तर भारतातील सादरीकरण

4. कालेबेलिया  – राजस्थानचे लोकसंगीत आणि लोकनृत्य

उत्तर :

चुकीची जोडी : रम्मन  –  पश्चिम बंगालमधील नृत्य

२. पुढील संकल्पना स्पष्ट करा. 

1. उपयोजित इतिहास. 

उत्तर :

i) एखादा विषय इतर क्षेत्रांमध्ये लागू करणे व त्यातून निघणारे निष्कर्ष प्राप्त करणे म्हणजे ‘उपयोजन’ होय.

ii) इतिहासाची उद्दिष्टे इतर विषयांना लागू करून नवीन निष्कर्ष काढणे, यालाच ‘इतिहासाचे उपयोजन’ असे म्हणतात.

iii) इतिहासाद्वारे भूतकाळातील घटनांसंबंधीचे जे ज्ञान प्राप्त होते, त्याचा उपयोग वर्तमानात आणि भविष्यकाळात सर्व समाजाला कसा होईल, याचा विचार उपयोजित इतिहासात केला जातो.

iv) इतिहासात सामाजिक, धार्मिक, कला, स्थापत्य इत्यादी घटक समाविष्ट असतात; तसे या विषयांमध्येही इतिहासाचे उपयोजन होते.

2. अभिलेखागार 

उत्तर :

i) प्राचीन दस्तऐवज, ग्रंथ, अभिलेख यांचे शास्त्रशुद्ध पद्धतीने जतन करून आवश्यकतेनुसार ती कागदपत्रे उपलब्ध करून देणारा शासकीय विभाग वा यंत्रण म्हणजे ‘अभिलेखागार’ होय.

ii) जे दस्तऐवज संग्रहालये वा ग्रंथालये यांच्याकडून प्रदर्शित केले जात नाहीत परंतु ऐतिहासिकदृष्ट्या ते महत्त्वाचे असतात, अशा कागदपत्रांचे जतन अभिलेखागारांमध्ये केले जाते.

iii) हे दस्तऐवज शासनाला संशोधकांना आणि जनतेला आवश्यकतेनुसार अभिलेखागाराकडून उपलब्ध केले जातात. तांत्रिकदृष्ट्या ग्रंथालये आणि अभिलेखागारे यांचे कार्य या दृष्टीने सारखेच असते.

iv) अभिलेखागारांतील कागदपत्रांत कोणताही बदल केला जात नसल्याने ही कागदपत्रे अत्यंत विश्वसनीय मानली जातात.

३. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा. 

उत्तर :

४. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा. 

1.तंत्रज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो. 

उत्तर :

i) लाखो वर्षांच्या वाटचालीत मानव प्रगतीच्या प्रत्येक टप्प्यात नवनवी कौशल्ये अवगत करीत गेला.

ii) दगडांपासून हत्यारे तयार करणे, शेतीचे तंत्र अशी वाटचाल करीत तो विज्ञानयुगात आला.

iii) कृषी उत्पादने, वस्तूंची उत्पादने, स्थापत्य अभियांत्रिकी इत्यादींमध्ये बदल होत गेले.

iv) यांत्रिकीकरणामुळे उत्पादन वाढले. ही सर्व प्रगती समजून घेण्यासाठी आपल्याला तंत्रज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो.

2. जागतिक वारशाच्या पदास पात्र ठरणारी स्थळे परंपरा यांची युनेस्कोद्वारा जाहीर केली जाते. 

उत्तर :

i) पूर्वजांनी निर्माण केलेल्या कलाकृती, परंपरा हा आपला सांस्कृतिक वारसा असून त्यांविषयी आपल्या मनात आपुलकी असते.

ii) हा वारसा पुढील मानवी पिढ्यांच्या हितासाठी जपणे व त्याचे संवर्धन होणे गरजेचे असते.

iii) काळाच्या ओघात हा ठेवा नामशेष होऊ नये आणि त्याचे जतन कसे करावे याच्या दिशादर्शक तत्त्वांच्या आधाराने जागतिक वारशाच्या पदास पात्र ठरणारी स्थळे व परंपरा यांची यादी ‘युनेस्को’ या जागतिक संघटनेकडून जाहीर केली जाते.

५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा. 

1. पुढील विषयांच्या संशोधनात इतिहासाची संशोधन पद्धती कशी उपयुक्त ठरेल ते स्पष्ट करा :  

(अ) विज्ञान (ब) कला (क) व्यवस्थापनशास्त्र.

उत्तर :

प्रत्येक क्षेत्रातील ज्ञानसंचयाचा इतिहास स्वतंत्र असतो. या ज्ञानसंचयाच्य आधारेच प्रत्येक विषयाच्या प्रगतीची दिशा व वाटचाल निश्चित होते. या सर्वच विषयातील संशोधनात इतिहासाची संशोधन पद्धती उपयुक्त ठरते. त्यांतील काही विषय

अ)  विज्ञान : मानवी गरजांची पूर्तता आणि जिज्ञासेचे समाधान करण्याच्या प्रयत्नातून अनेक वैज्ञानिक शोध लागतात. त्याआधी अस्तित्वात असलेल्या वैज्ञानिक ज्ञानाचा उपयोग केला जातो. या शोधांमागील कारणपरंपरा, कालक्रम आणि सिद्धांत यांचा अभ्यास केला जातो. विज्ञानाच्या इतिहासाचे ज्ञान प्रत्येक शोधाच्या वेळी उपयुक्त ठरते.

ब) कला : कोणत्याही कलेचा विकास वैचारिक, भावनिक आणि सांस्कृतिक परंपरांच्या आधारेच अभिव्यक्त होत असतो. या कलांचा अभ्यास करताना या सर्व परंपरांचा इतिहास समजून घ्यावा लागतो. संबंधित कलाकृती कशी साकार झाली, त्यामागे निर्मात्याची कोणती मानसिकता होती, प्रचलित कलाशैली कोणत्या होत्या या सर्व सांस्कृतिक इतिहासाचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो.

क) व्यवस्थापनशास्त्र : उत्पादनाची संसाधने, मनुष्यबळ, उत्पादनाच्या विविध प्रक्रिया, बाजार व विक्री या सर्व ठिकाणी व्यवस्थापनशास्त्राची आवश्यकता असते. वेगवेगळ्या सामाजिक आणि आर्थिक संघटनांद्वारे हे व्यवहार चालू असतात. या सर्व व्यवस्थापनांमध्ये सुधारणा करणे, त्यांचा अभ्यास करणे, व्यवस्थापन सुलभ करणे यांसाठी भूतकालीन यंत्रणांचा अभ्यास करणे आवश्यक असते. त्यांचा इतिहास समजून घेण्याची गरज असते.

2. उपयोजित इतिहासाचा वर्तमानकाळाशी कसा सहसंबंध असतो. 

उत्तर :

इतिहासाद्वारे भूतकाळातील घटनांसंबंधीचे ज्ञान प्राप्त होते. या ज्ञानाचा उपयोग वर्तमान आणि भविष्यकाळात सर्व लोकांना कसा होईल, याचा विचार उपयोजित इतिहासात केला जातो. या इतिहासाचा वर्तमानकाळाशी पुढीलप्रमाणे सहसंबंध असतो –

i) भूतकाळातील घटनांच्या आधारावरच मानव वर्तमानकालीन वाटचाल निश्चित करतो.

ii) आपल्या पूर्वजांचे कर्तृत्व, त्यांचा वारसा यांबद्दल त्याच्या मनात कुतूहल आणि आत्मीयता असते. या वारशाचा इतिहास पूर्वजांनी निर्मिलेल्या कलाकृती, परंपरा यांचे ज्ञान उपयोजित इतिहासाच्या अभ्यासाने वर्तमान मानवाला मिळते. उपयोजित इतिहासाच्या आधारे या मूर्त आणि अमूर्त वारशाचे जतन करता येते.

iii) उपयोजित इतिहासाद्वारे वर्तमानातील सामाजिक आव्हानांवर उपाययोजना घेणे शक्य होते. वर्तमानातील समस्यांची सोडवणूक करता येते. सामाजिक उपयुक्ततेचे निर्णय घेणे शक्य होते. उपयोजित इतिहासाच्या अभ्यासाच्या आधारे वर्तमानकाळाचे यथायोग्य आकलन आणि भविष्यकाळासाठी दिशादर्शन होते.

3. इतिहासाच्या साधनांचे जतन व्हावे, यासाठी किमान ६ उपाय सुचवा. 

उत्तर :

इतिहासाच्या साधनांत लिखित, भौतिक आणि मौखिक साधने यांचा समावेश होतो. या साधनांचे वेगवेगळ्या पद्धतीने जतन करावे लागते. त्यासाठी माझ्या मते पुढील उपाययोजना कराव्यात :

i) किल्ले, स्मारके, राजवाडे अशा ऐतिहासिक वास्तूंची नियमित डागडुजी

ii) वास्तूंची नासधूस करणे, त्यावर नावे लिहिणे वा कोरणे या कृती टाळण्याबाबत उपाय योजावेत.

iii) ऐतिहासिक नाणी, हत्यारे इत्यादी वस्तू सावधतेने हाताळाव्यात. त्यांची चोरी केली पाहिजे.  होणार नाही याची काळजी घ्यावी.

iv) ओव्या, लोकगीते आदी मौखिक साहित्य संकलन करून ते लिखित स्वरूपात आणावे.

v) प्राचीन ग्रंथांचे वाळवी व बुरशी यांपासून संरक्षण करावे. ओलसरपणा, दमट हवा यांमुळे बुरशी लागते. म्हणून त्यांना पाणी लागणार नाही याची काळजी घ्यावी. कीटकनाशक औषधांचा वापर करावा.

vi) या सर्व साधनांच्या जतनासाठी अनुभवी तज्ज्ञ मंडळींचे सल्ले घ्यावेत ऐतिहासिक साधनांच्या जतनासाठी कडक कायदे करावेत.

vii) या साधनांविषयी, प्राचीन इतिहासाविषयी जनतेच्या मनात आपुलकी निर्माण केली पाहिजे. हा आपला प्राचीन वारसा आहे, त्याचे महत्त्व पटवून देऊन त्याविषयी त्यांच्या मनात गोडी निर्माण करावी. त्यासाठी विविध उपक्रम हाती घेऊन सामाजिक प्रबोधन करावे.

4. नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारसा जतन करण्याच्या प्रकल्पातून कोणत्या गोष्टी साध्य होतात. 

उत्तर :

नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारसा जतन करण्याच्या प्रकल्पातून पुढील गोष्टी साध्य होतात –

i) प्रकल्पांतर्गत वारसास्थळाच्या मूळ स्वरूपात बदल न करता जतनाची व संवर्धनाची कामे करणे शक्य होते.

ii) स्थानिक समाजाची घडण आणि मानसिकता कशी आहे, त्यांच्यापुढे वर्तमानात कोणती आव्हाने आहेत तसेच स्थानिक लोकांच्या अपेक्षा काय आहेत यांचा आढावा घेता येतो.

iii) सांस्कृतिक वारसास्थळांचे जतन आणि संवर्धन करीत असताना स्थानिक लोकांच्या दुखावल्या जाऊ नयेत, यासाठी उपाययोजनांचे नियोजन करून स्थानिक लोकांना त्यात सहभागी करून घेता येते.

iv) स्थानिक लोकांच्या परंपरागत कौशल्यांना प्रोत्साहन देऊ शकतील, अश उद्योग व्यवसायांना चालना मिळावी, यासाठी योग्य नियोजन करणे शक्य होते.

इयत्ता दहावी इतिहास सर्व स्वाध्याया साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा

2. इतिहासलेखन : भारतीय परंपरा

3. उपयोजित इतिहास

4. भारतीय कलांचा इतिहास

5. प्रसारमाध्यमे आणि इतिहास

6. मनोरंजनाची माध्यमे आणि इतिहास

7. खेळ आणि इतिहास

8. पर्यटन आणि इतिहास

9. ऐतिहासिक ठेव्यांचे जतन 

बाह्यप्रक्रिया भाग 2 स्वाध्याय

by

बाह्यप्रक्रिया भाग 2 स्वाध्याय

इयत्ता नववी भूगोल बाह्यप्रक्रिया भाग 2 स्वाध्याय

प्रश्न. 1. पुढीलपैकी योग्य विधान ओळखून लिहा. 

1) तापमानकक्षेची वाऱ्याच्या कार्याला मदत होय. 

2) वाळवंटी प्रदेशात नदीचे कार्य इतर कारकांपेक्षा प्रभावी असते. 

3) भूजलाचे कार्य मृदू खडकांच्या प्रदेशात जास्त होते. 

4) वाऱ्याचे कार्यक्षेत्र नदी, हिमनदी, सागरी लाटा यांप्रमाणे मर्यादित नसून चौफेर असते. 

उत्तर :

4) वाऱ्याचे कार्यक्षेत्र नदी, हिमनदी, सागरी लाटा यांप्रमाणे मर्यादित नसून चौफेर असते. 

प्रश्न. 2. पुढीलपैकी अयोग्य विधाने ओळखून दुरुस्त करून लिहा. 

1) हिमनदीच्या पृष्ठभागावरील बर्फ तळभागावरील बर्फापेक्षा जास्त गतीने पुढे जात असतो. 

उत्तर :

हे विधान योग्य आहे. 

2) मंद उतार, मंदावलेली गती व वाहून आणलेला गाळ यांमुळे नदीचे संचयनकार्य घडून येते. 

उत्तर :

हे विधान योग्य आहे. 

3) नदी, हिमनदीपेक्षा जास्त वेगाने वाहते. 

उत्तर :

हे विधान योग्य आहे. 

4) हिमनदीची गती मध्यभागी कमी, तर दोन्ही काठांवर जास्त असते. 

उत्तर :

हे विधान अयोग्य आहे. 

कारण हिमनदीच्या प्रवाहाचे निरीक्षण केल्यास असे दिसून येते की, प्रवाहाच्या मध्यभागी तिचा कमाल वेग असतो. उभय काठांवर हा वेग कमी होत जातो. त्याचप्रमाणे तळाकडे हा वेग कमी होतो. हिमनदी हे पाण्याचे घनस्वरूप आहे. 

प्रश्न. 3. चुकीची जोडी ओळखा. 

अ) संचयन – ‘V’ आकाराची दरी

आ) वहन – ऊर्मिचिन्हे

इ) खनन – भूछत्र खडक

उत्तर :

अ) खनन – ‘V’ आकाराची दरी

आ) संचयन – ऊर्मिचिन्हे

प्रश्न. 4. खालील आकृत्यांमधील भूरुपे कोणती, ते लिहा. 

उत्तर :

प्रश्न. 5. खाली दिलेल्या भुरूपांचे कारकांनुसार वर्गीकरण करून पुढील तक्ता पूर्ण करा. 

(धबधबा, त्रिभुज प्रदेश, हिमगव्हर, गिरिशृंग, बारखाण, हिमोढ, कुंभगर्ता, भूछत्र खडक, विलयविवर, खाजण, पुळण, लवणस्तंभ) 

 नदी 

वारा  

हिमनदी  

सागरी लाटा  

भूजल  

 

 

 

 

 

उत्तर :

 नदी 

वारा  

हिमनदी  

सागरी लाटा  

भूजल  

 धबधबा, त्रिभुज प्रदेश, कुंभगर्ता

 बारखाण, भूछत्र खडक

 हिमगव्हर, गिरिशृंग, हिमोढ

 पुळण, खाजण

 विलयविवर, लवणस्तंभ

प्रश्न. 6. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा. 

1) नदीच्या खननकार्यामुळे निर्माण होणारी भूरुपे कोणती ?

उत्तर :

नदीच्या खननकार्यामुळे घलई, व्ही (V) आकाराची दरी, धबधबा इत्यादी भूरुपे निर्माण होतात. 

2) लवणस्तंभाची निर्मिती कोणत्या कारकामुळे होते व कोठे होते ?

उत्तर :

i) लवणस्तंभाची निर्मिती भूजल या कारकामुळे होते. 

ii) चूनखडकांच्या प्रदेशातून क्षारयुक्त पाणी जाताना गुहांच्या छतांतून ते पाझरते. या पाण्याचे बाष्पीभवन होऊन त्यातील क्षार गुन्हेच्या छताशी व तळाशी सचतात. ही क्रिया सतत झाल्याने छताकडे व तळाशी अनुक्रमे झुंबरांची व स्तंभाची निर्मिती होते. अशाप्रकारे लवणस्तंभाची निर्मिती होते. 

3) सागरी जलाच्या संचयनकार्यामुळे निर्माण होणारी भूरुपे कोणती ?

उत्तर :

सागरी जलाच्या संचयनकार्यामुळे पुळण, वाळूचा दांडा, खाजण इत्यादी भूरुपे निर्माण होतात. 

4) हिमोढाचे प्रकार कोणते ?

उत्तर :

हिमोढाचे संचयनाच्या स्थानानुसार भू-हिमोढ, पार्श्व हिमोढ, मध्य हिमोढ व अंत्य हिमोढ असे चार प्रकार होतात. 

प्रश्न. 7. खालील चित्राचे लक्षपूर्वक निरीक्षण करा. बाह्यकारकांमुळे तयार झालेली भूरुपे ओळखा. त्यांना पेन्सिलने क्रमांक देऊन त्यांची नावे दिलेल्या क्रमांकानुसार वहीत लिहा. 

उत्तर :

इयत्ता नववी भूगोल सर्व स्वाध्याय साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. वितरणाचे नकाशे स्वाध्याय

2. अंतर्गत हालचाली स्वाध्याय

3. बाह्यप्रक्रिया भाग – 1 स्वाध्याय

4. बाह्यप्रक्रिया भाग – 2 स्वाध्याय

5. वृष्टी स्वाध्याय

6. सागरजलाचे गुणधर्म स्वाध्याय

7. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा स्वाध्याय

8. अर्थशास्त्राशी परिचय स्वाध्याय

9. व्यापार स्वाध्याय

10. नागरीकरण स्वाध्याय

11. वाहतूक व संदेशवहन स्वाध्याय

12. पर्यटन स्वाध्याय 

जैविक विदारण कसे घडून येते

by

जैविक विदारण कसे घडून येते ?

उत्तर :

i) पृथ्वीवरील जैविक घटकांच्या क्रियेमुळे जे खडकांचे विखंडन होते त्यास ‘जैविक विदारण’ असे म्हणतात. 

ii) वनस्पती आणि प्राणी हे पृथ्वीवरील प्रमुख जैविक घटक आहेत. वनस्पती, जीव-जंतू, प्राणी व मानव यांच्यामुळे जैविक अपक्षय क्रिया घडून येते. 

iii) जैविक विदारण कायिक किंवा रासायनिक प्रकारचे असू शकते. 

vi) पाण्याच्या शोधार्थ वनस्पतींची मुळे खडकांच्या भेगांतून खोलीपर्यंत शिरतात. वनस्पतींच्या वाढींबरोबर त्या मुळांचीही वाढ होते. ही मुळे मोठी झाल्याने खडकांच्या भेगांवर दाब पडून भेगा रुंदावतात. या क्रियेमुळे खडक फुटतात व विदारण घडून येते. 

v) काही प्राणी-जीवजंतू जमीन पोखरून बिळे तयार करतात. या क्रियेतही विदारण होते. 

vi) वनस्पतींच्या मुळाशी असणारे पाणी काही अंशी आम्लधर्मी असल्याने अशा पाण्याजवळील खडक रासायनिक विदारणास बळी पडतात.

इयत्ता नववी भूगोल सर्व स्वाध्याय साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. वितरणाचे नकाशे स्वाध्याय

2. अंतर्गत हालचाली स्वाध्याय

3. बाह्यप्रक्रिया भाग – 1 स्वाध्याय

4. बाह्यप्रक्रिया भाग – 2 स्वाध्याय

5. वृष्टी स्वाध्याय

6. सागरजलाचे गुणधर्म स्वाध्याय

7. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा स्वाध्याय

8. अर्थशास्त्राशी परिचय स्वाध्याय

9. व्यापार स्वाध्याय

10. नागरीकरण स्वाध्याय

11. वाहतूक व संदेशवहन स्वाध्याय

12. पर्यटन स्वाध्याय 

रासायनिक विदारणाचे प्रमुख प्रकार कोणते

by

रासायनिक विदारणाचे प्रमुख प्रकार कोणते ?

उत्तर :

रासायनिक विदारणाचे पुढील तीन प्रकार आहेत.

i) कार्बनन – पावसाचे पाणी ढगातून जमिनीवर पडेपर्यंत वातावरणातून प्रवास करत असते. त्या दरम्यान त्यात हवेतील कार्बन डायऑक्साइड वायू काही प्रमाणात मिसळतो. त्यातून सौम्य कर्बाम्ल तयार होते. कर्बाम्लात चुनखडकातील कॅल्शियम कार्बोनेटसारखे क्षार सहजगत्या विरघळून खडकांचे विघटन होते.

ii) द्रवीकरण – मूळ खडकातील काही खनिजे पाण्यात विरघळून पाण्याबरोबर वाहून जातात. त्यातील क्षारापासून रासायनिक अवशेषण होऊन चुनखडी तयार होते. द्रवीकरणाच्या क्रियेमुळे खडकांतील क्षार विरघळून खडक ठिसूळ बनतात. 

iii) भस्मीकरण – ज्या खडकांत लोहखनिज असते, त्या खडकांवर ही क्रिया घडते. खडकातील लोहाचा पाण्याशी संपर्क आल्याने लोह आणि ऑक्सिजन यांच्यात रासायनिक प्रक्रिया घडून येते. लोहावर गंज येतो, त्यामुळे खडकावर तपकिरी रंगाचा थर तयार होतो.

इयत्ता नववी भूगोल सर्व स्वाध्याय साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. वितरणाचे नकाशे स्वाध्याय

2. अंतर्गत हालचाली स्वाध्याय

3. बाह्यप्रक्रिया भाग – 1 स्वाध्याय

4. बाह्यप्रक्रिया भाग – 2 स्वाध्याय

5. वृष्टी स्वाध्याय

6. सागरजलाचे गुणधर्म स्वाध्याय

7. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा स्वाध्याय

8. अर्थशास्त्राशी परिचय स्वाध्याय

9. व्यापार स्वाध्याय

10. नागरीकरण स्वाध्याय

11. वाहतूक व संदेशवहन स्वाध्याय

12. पर्यटन स्वाध्याय 

कायिक विदारण म्हणजे काय

by

कायिक विदारण म्हणजे काय ?

उत्तर :

i) वातावरणाशी संबंध येऊन खडकांचे विच्छेदन होण्याच्या प्रक्रियेस कायिक विदारण असे म्हणतात. 

ii) खडकांचे फुटणे, तुटणे, बारीक तुकडे होणे यालाच कायिक विदारण म्हणतात. 

iii) यात मुख्यतः औष्णिक ताण, स्फटिकीकरण, दाबमुक्ती इत्यादी प्रक्रियांचा समावेश होतो. 

iv) कोरड्या हवामानाच्या प्रदेशात कायिक विदारणाचा प्रभाव जास्त असतो.

इयत्ता नववी भूगोल सर्व स्वाध्याय साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. वितरणाचे नकाशे स्वाध्याय

2. अंतर्गत हालचाली स्वाध्याय

3. बाह्यप्रक्रिया भाग – 1 स्वाध्याय

4. बाह्यप्रक्रिया भाग – 2 स्वाध्याय

5. वृष्टी स्वाध्याय

6. सागरजलाचे गुणधर्म स्वाध्याय

7. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा स्वाध्याय

8. अर्थशास्त्राशी परिचय स्वाध्याय

9. व्यापार स्वाध्याय

10. नागरीकरण स्वाध्याय

11. वाहतूक व संदेशवहन स्वाध्याय

12. पर्यटन स्वाध्याय 

आंतरजालाच्या माध्यमातून भारतामध्ये घडलेली भूस्खलनाची घटना शोधा व त्याविषयी थोडक्यात लिहा

by

आंतरजालाच्या माध्यमातून भारतामध्ये घडलेली भूस्खलनाची घटना शोधा व त्याविषयी थोडक्यात लिहा.

उत्तर :

हिमालय हा भूस्खलन प्रवण भूभाग आहे. जिथे भूस्खलनाच्या घटना नित्यनेमाने घडत असतात. या घटनांचा परस्पर संबंध इथल्या गतीय हालचालींशी थेट जोडला जाऊ शकतो, पण पश्चिम घाटात असा परस्पर संबंध जोडता येत नाही. इथे ज्या भूस्खलनाच्या घटना घडतात त्या बहुत करून पावसाशी जोडल्या जाऊ शकतात. पश्चिम घाटात दरवर्षी कुठे ना कुठे भूस्खलन घडत असते.

i) १८ जून २०१७ रोजी मेघालय येथील थारिया गावात भूस्खलन झाले. सतत एक आठवडा पाऊस व अतिवृष्टीमुळे भूस्खलन झाले. यात ६ नागरिक मृत्युमुखी पडले, तर अनेक जखमी झाले. अनेकांची घरे मातीखाली गेली असून अनेक नागरिक बेपत्ता झाले आहेत.

ii) ३० जुलै २०१५ पुणे जिल्ह्यातील आंबेगाव तालुक्यात भीमाशंकरजवळ डिंभे धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रातील दुर्गम भागात माळीण हे गाव वसलेले आहे. अतिवृष्टीमुळे पहाटे डोंगरकडा कोसळल्याने माळीण गावचे रहिवासी गाढ झोपेत असतानाच गावाचा सुमारे ७० टक्के भाग ढिगाऱ्याखाली गाडला गेला. त्यामध्ये स्त्री-पुरुष, लहान बालके असे सुमारे ४०० जण गाडले गेले, येत तसेच जनावरे, पाळीव प्राणीही गाडल्या गेले.

इयत्ता नववी भूगोल सर्व स्वाध्याय साठी पाठाच्या नावावरती क्लिक करा. 

1. वितरणाचे नकाशे स्वाध्याय

2. अंतर्गत हालचाली स्वाध्याय

3. बाह्यप्रक्रिया भाग – 1 स्वाध्याय

4. बाह्यप्रक्रिया भाग – 2 स्वाध्याय

5. वृष्टी स्वाध्याय

6. सागरजलाचे गुणधर्म स्वाध्याय

7. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा स्वाध्याय

8. अर्थशास्त्राशी परिचय स्वाध्याय

9. व्यापार स्वाध्याय

10. नागरीकरण स्वाध्याय

11. वाहतूक व संदेशवहन स्वाध्याय

12. पर्यटन स्वाध्याय